Hukukun dili çoğu zaman karmaşık görünür; ama meraklı bir gözle baktığımızda kavramların gerçekte neyi anlattığını ayıklamak mümkündür. “Temyiz Yargıtay mıdır?” sorusu da böyle. Bu yazıda konuya bilimsel bir merakla yaklaşarak, kavramları tanımlayacak, aralarındaki ilişkileri netleştirecek ve günlük pratikte ne anlama geldiğini yalın bir dille açıklayacağım.
Temyiz nedir? Kavramı doğru yerleştirelim
Temyiz, bir mahkeme hükmünün, hukuka uygunluk yönünden üst yargı mercii tarafından denetlenmesini sağlayan bir kanun yoludur. Temyizde tartışma, çoğu zaman maddi olayın yeniden değerlendirilmesi değil; usul kurallarının ve hukukun doğru uygulanıp uygulanmadığıdır. Bu nedenle temyiz, “karar hatalıysa düzeltilebilsin” diye hukuk düzeninin kurduğu güvenlik valfidir.
Burada önemli bir ayrımı vurgulamak gerekir: İstinaf ve temyiz aynı şey değildir. İstinaf, Bölge Adliye Mahkemeleri/Bölge İdare Mahkemeleri önünde, hem vakıa hem hukuk yönünden ikinci bir yargılama katmanıdır. Temyiz ise, genellikle istinafın üzerindeki aşama olarak, hukuka uygunluk denetimi yapar. Bu iki katmanlı yapı, hataları kademeli biçimde azaltmayı amaçlar.
Bilimsel bir lens: “kanun yolu” ve “yüksek mahkeme” ayrımı
Bilimsel bir sınıflandırmayla konuşursak, temyiz bir “yöntem/kurum”, Yargıtay ise bir “örgüt/organ”dır. Biri “nasıl denetleriz?” sorusunun cevabı (kanun yolu), diğeri “kim denetler?” sorusunun cevabı (yüksek mahkeme). Bu iki kategori farklı kavramsal kümelere aittir; örtüşmeleri pratikte kurulan ilişkiden gelir.
Yargıtay kimdir, ne yapar?
Yargıtay, adli yargı (hukuk ve ceza) alanında nihai düzeyde hukuka uygunluk denetimi yapan yüksek mahkemedir. Görevi, kanunların ülke çapında birörnek uygulanmasını sağlamak, içtihadın birliğine katkı sunmak ve hatalı kararları bozma veya doğru bulduğu kararları onama suretiyle düzeltmektir. Yargıtay’ın daireleri ve hukuk-ceza genel kurulları bu işlevi uzmanlaşmış şekilde yerine getirir.
Yargıtay–temyiz ilişkisi nasıl kurulur?
İlişki basittir: Temyiz, Yargıtay’ın önüne dosya götüren kanun yoludur. Yani temyiz başvurusunda bulunulduğunda (ve başvurunun koşulları varsa), dosya Yargıtay’ın ilgili dairesine gider. Bu nedenle günlük dilde “dosya temyize gitti” ile “dosya Yargıtay’a gitti” sıklıkla aynı süreci işaret eder; fakat kavramsal olarak birinin “yol”, diğerinin “kurum” olduğunu akılda tutmak gerekir.
Örnek akış (adli yargı)
İlk derece mahkemesi karar verir → Taraf istinafa başvurur → Bölge Adliye Mahkemesi kararı kaldırır/değiştirir veya onar → Kanunun izin verdiği hallerde bu bölge kararına karşı temyiz başvurusu yapılır → Dosya Yargıtay denetimine gider → Karar onama ya da bozma ile kesinleşmeye yönelir. Bazı sınırlı dosyalarda istinaf aşamasından doğrudan temyiz mümkün değildir ya da temyiz yolu kapalıdır; bu, kanunun belirlediği parasal sınırlar ve konu türleriyle ilişkilidir.
İdari yargıda farklı model: Danıştay
İdari yargıda (idarî uyuşmazlıklar) temyiz yolunun adresi çoğunlukla Danıştay’dır. Yani “temyiz” burada da bir yoldur; fakat yüksek mahkeme farklıdır. Bu örnek, “temyiz = Yargıtay” eşitliğinin neden kavramsal olarak hatalı olduğunu berraklaştırır.
Yaygın yanılgılar ve gerçekler
- Yanılgı: “Temyiz başlı başına bir mahkemedir.”
Gerçek: Temyiz bir mahkeme değil, bir kanun yoludur; dosyayı Yargıtay (adli yargı) veya Danıştay (idari yargı) gibi yüksek mahkemelere götürür.
- Yanılgı: “Temyizde olaylar yeniden yargılanır.”
Gerçek: Temyiz ağırlıkla hukuki denetimdir; usul ve hukuk kurallarının doğru uygulanıp uygulanmadığına bakılır. Olay değerlendirmesi, kural olarak istinafın alanıdır.
- Yanılgı: “Her karar temyize açıktır.”
Gerçek: Kanun, temyiz edilebilirliği parasal sınırlar, konu türleri ve karar niteliğiyle sınırlayabilir. Bazı kararlar kesin niteliktedir veya sadece istinafa tabidir.
- Yanılgı: “Yargıtay bozarsa dava biter.”
Gerçek: Bozma sonrası dosya çoğu zaman alt mahkemeye döner; mahkeme bozma ilamına göre yeniden yargılama yapar. Bazı hallerde direnme ve Hukuk/Ceza Genel Kurulu incelemesi gündeme gelebilir.
Merak uyandıran sorular
- Temyizde “hukuka aykırılık” tespiti, adil yargılanma hakkını nasıl somut olarak güvenceye çevirir?
- İstinaf ve temyizin iki katmanlı yapısı, yargılamanın makul sürede sonuçlanması ile nasıl dengelenebilir?
- Yargıtay’ın içtihat birliği fonksiyonu, benzer uyuşmazlıklarda öngörülebilirliği ne ölçüde artırır?
- Hangi karar türlerinde temyiz yolu kapalıdır ve bu kapalı alanlar sistemde neyi hedefler?
Uygulamada bilmeniz gereken bazı anahtar kavramlar
Onama: Yargıtay’ın, bölge veya ilk derece kararının hukuka uygun olduğunu saptayıp kararı onaması.
Bozma: Hukuka aykırılık tespitiyle kararın kaldırılması ve dosyanın geri gönderilmesi.
Karar düzeltme: Sınırlı koşullarda, Yargıtay kararına karşı yine Yargıtay nezdinde başvurulan istisnai yol.
Temyiz süresi: Kararın türüne ve yargı koluna göre kanunda belirlenmiş, kaçırıldığında hakkın düşebileceği süre.
SEO dostu kısa rehber
- Temyiz Yargıtay mıdır? Hayır; temyiz bir kanun yoludur, Yargıtay ise bu yolun adli yargıdaki adresidir.
- İstinaf mı temyiz mi? İstinaf ikinci derece yargılama; temyiz hukuka uygunluk denetimi.
- Danıştay nerede devreye girer? İdari yargıda temyiz mercii çoğunlukla Danıştay’dır.
- Bozma–onama ne demek? Yargıtay’ın denetim sonucunda verdiği temel karar türleridir.
Sonuç: “Temyiz Yargıtay mıdır?” sorusuna net cevap
Kısa ve net: Hayır. Temyiz, bir mahkeme kararını üst mercide denetlettiren kanun yoludur; Yargıtay ise adli yargıdaki yüksek mahkemedir ve temyiz yoluyla önüne gelen dosyalarda hukuka uygunluk denetimi yapar. İdari yargıda aynı yolun adresi çoğunlukla Danıştay’dır. Bu çerçevede doğru soru şudur: “Hangi kararlarda hangi kanun yoluyla hangi yüksek mahkemeye başvurulur?” Cevap, somut olaya ve kanundaki temyiz/istinaf düzenine göre değişir; fakat kavramsal ayrım sabittir: temyiz = yol, Yargıtay = kurum.